.webp "હિપમાં એવસ્ક્યુલર નેક્રોસિસ (AVN)") |
| હિપમાં એવસ્ક્યુલર નેક્રોસિસ (AVN) |
એવસ્ક્યુલર નેક્રોસિસ (Avascular Necrosis - AVN), જેને ઓસ્ટિઓનેક્રોસિસ (Osteonecrosis) તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે, તે હાડકાને લગતી એક ગંભીર સ્થિતિ છે. જ્યારે હાડકાના પેશીઓને મળતો લોહીનો પુરવઠો અટકી જાય છે અથવા ઓછો થઈ જાય છે, ત્યારે હાડકાના કોષો મરવા લાગે છે. આ પ્રક્રિયાને નેક્રોસિસ કહેવાય છે.
આ સમસ્યા શરીરના કોઈપણ હાડકામાં થઈ શકે છે, પરંતુ તે સૌથી વધુ થાપાના સાંધા (Hip Joint) માં જોવા મળે છે. જો સમયસર સારવાર ન કરવામાં આવે તો, હાડકું તૂટી શકે છે અને સાંધો સંપૂર્ણપણે નાશ પામી શકે છે.
૧. એવસ્ક્યુલર નેક્રોસિસ (AVN) શું છે? (What is AVN?)
આપણા થાપાનો સાંધો 'બોલ અને સોકેટ' (Ball and Socket) પ્રકારનો સાંધો છે. તેમાં જાંઘના હાડકાનો ઉપરનો ગોળાકાર ભાગ (Femoral Head) હોય છે. આ ગોળાકાર ભાગને જીવંત રહેવા માટે લોહીની જરૂર હોય છે. જ્યારે કોઈ કારણસર લોહીની નળીઓ બ્લોક થઈ જાય કે દબાઈ જાય, ત્યારે આ 'બોલ' સુકાવા લાગે છે અને તેનો આકાર બદલાઈ જાય છે. પરિણામે સાંધામાં ઘસારો અને દુખાવો શરૂ થાય છે.
૨. AVN થવાના મુખ્ય કારણો (Causes)
AVN થવા પાછળ ઘણા કારણો જવાબદાર હોઈ શકે છે. તેને મુખ્યત્વે બે ભાગમાં વહેંચવામાં આવે છે: આઘાતજનક (Traumatic) અને બિન-આઘાતજનક (Non-Traumatic).
મુખ્ય કારણો:
ઈજા કે અકસ્માત (Joint Trauma):
જો થાપાના સાંધામાં ફ્રેક્ચર થાય અથવા સાંધો ખસી જાય (Dislocation), તો તે લોહીની નળીઓને નુકસાન પહોંચાડી શકે છે. આના કારણે લોહીનો પ્રવાહ અટકી જાય છે.
સ્ટીરોઈડનો ઉપયોગ (Steroid Use):
કોઈ અન્ય બીમારી (જેમ કે અસ્થમા, સંધિવા, ચામડીના રોગો અથવા કોવિડ-19 ની સારવાર) માટે લાંબા સમય સુધી કે હાઈ ડોઝમાં કોર્ટીકોસ્ટીરોઈડ્સ (Corticosteroids) લેવાથી AVN થવાનું જોખમ ખૂબ વધી જાય છે. સ્ટીરોઈડ લોહીમાં ચરબી (Lipids) વધારે છે જે લોહીની ઝીણી નળીઓને બ્લોક કરી શકે છે.
આલ્કોહોલનું વધુ પડતું સેવન (Alcohol Intake):
લાંબા સમય સુધી વધુ પડતો દારૂ પીવાથી પણ લોહીમાં ફેટી એસિડ્સ વધે છે, જે હાડકાના રક્તવાહિનીઓમાં અવરોધ પેદા કરે છે.
સિકલ સેલ એનીમિયા (Sickle Cell Anemia):
આ લોહીની બીમારીમાં રક્તકણોનો આકાર બદલાઈ જાય છે, જેના કારણે લોહીની નળીઓમાં લોહી જામી જાય છે અને હાડકા સુધી પહોંચતું નથી.
અન્ય કારણો:
રેડિયેશન થેરાપી: કેન્સરની સારવાર દરમિયાન અપાતું રેડિયેશન હાડકાને નબળું પાડી શકે છે.
ડીકમ્પ્રેશન સિકનેસ (Decompression Sickness): મરજીવા (Divers) માં જોવા મળતી સ્થિતિ જ્યાં લોહીમાં નાઈટ્રોજનના પરપોટા થાય છે.
અજ્ઞાત કારણો (Idiopathic): ઘણા કેસમાં કોઈ ચોક્કસ કારણ જાણવા મળતું નથી.
૩. AVN ના લક્ષણો (Symptoms)
શરૂઆતના તબક્કે AVN ના કોઈ ખાસ લક્ષણો દેખાતા નથી, પરંતુ જેમ જેમ હાડકાને નુકસાન વધે છે તેમ નીચે મુજબના લક્ષણો જોવા મળે છે:
દુખાવો: સૌથી સામાન્ય લક્ષણ થાપામાં, જાંઘમાં (Groin pain), અથવા બટક્સ (Buttocks) માં દુખાવો છે. શરૂઆતમાં ચાલતી વખતે દુખાવો થાય છે અને આરામ કરવાથી મટી જાય છે.
રાત્રે દુખાવો: જેમ સ્ટેજ વધે છે તેમ, રાત્રે સૂતી વખતે પણ દુખાવો થઈ શકે છે.
હલનચલનમાં તકલીફ: થાપાનો સાંધો જકડાઈ જાય છે (Stiffness). પલાઠી વાળવામાં કે પગ પહોળો કરવામાં મુશ્કેલી પડે છે.
લંગડાઈને ચાલવું: દુખાવાને કારણે દર્દી લંગડાઈને ચાલે છે (Limping).
ઘૂંટણમાં દુખાવો: ઘણીવાર થાપાનો દુખાવો ઘૂંટણ સુધી પ્રસરે છે (Referred Pain).
૪. નિદાન (Diagnosis)
જો તમને ઉપર મુજબના લક્ષણો જણાય, તો ઓર્થોપેડિક સર્જન નીચે મુજબના ટેસ્ટ કરાવવાની સલાહ આપે છે:
શારીરિક તપાસ (Physical Examination): ડોક્ટર તમારા પગને હલાવીને તપાસશે કે કઈ દિશામાં દુખાવો થાય છે અને હલનચલન કેટલું ઓછું થયું છે.
એક્સ-રે (X-ray): એડવાન્સ સ્ટેજમાં હાડકામાં થયેલું નુકસાન એક્સ-રેમાં દેખાય છે. પરંતુ શરૂઆતના સ્ટેજમાં એક્સ-રે નોર્મલ હોઈ શકે છે.
એમ.આર.આઈ (MRI Scan):
AVN ના નિદાન માટે MRI સૌથી શ્રેષ્ઠ (Gold Standard) છે. તે ખૂબ જ શરૂઆતના તબક્કામાં (જ્યારે એક્સ-રે નોર્મલ હોય ત્યારે) પણ હાડકાના ફેરફારો બતાવી શકે છે.
સીટી સ્કેન (CT Scan): હાડકાના નુકસાનની ત્રિ-પરિમાણીય (3D) તપાસ માટે કરવામાં આવે છે.
૫. AVN ના તબક્કા (Stages of AVN)
સારવાર નક્કી કરવા માટે ડોક્ટરો AVN ને સામાન્ય રીતે ૪ સ્ટેજમાં વહેંચે છે (Ficat Classification):
સ્ટેજ ૧: એક્સ-રે નોર્મલ હોય છે, પણ MRI માં સોજો કે ફેરફાર દેખાય છે.
સ્ટેજ ૨: એક્સ-રેમાં હાડકામાં થોડો ફેરફાર (સિસસ્ટ કે સ્ક્લેરોસિસ) દેખાય છે, પણ હાડકાનો ગોળાકાર આકાર જળવાયેલો હોય છે.
સ્ટેજ ૩ (Crescent Sign): હાડકું અંદરથી તૂટવા લાગે છે અને ગોળાકાર આકાર ચપટો (Flattening) થવા લાગે છે.
સ્ટેજ ૪: સાંધો સંપૂર્ણ રીતે ઘસાઈ જાય છે અને આર્થ્રાઈટિસ (Arthritis) થાય છે.
૬. સારવાર (Treatment)
સારવારનો મુખ્ય ઉદ્દેશ્ય હાડકાને વધુ નુકસાન થતું અટકાવવાનો અને સાંધાને બચાવવાનો છે. સારવાર રોગના સ્ટેજ અને દર્દીની ઉંમર પર આધારિત છે.
(A) બિન-સર્જિકલ સારવાર (Non-Surgical Treatment)
આ સારવાર ફક્ત ખૂબ જ શરૂઆતના સ્ટેજમાં (સ્ટેજ ૧ અથવા ૨) કામ આપી શકે છે:
દવાઓ: દુખાવો ઓછો કરવા માટે પેઈનકિલર (NSAIDs) અને હાડકાને મજબૂત કરવા માટે બિસ્ફોસ્ફોનેટ્સ (Bisphosphonates) જેવી દવાઓ.
વજન ઓછું કરવું: સાંધા પરનો ભાર ઘટાડવો.
રેસ્ટ અને ઘોડીનો ઉપયોગ (Offloading): ચાલતી વખતે ઘોડી (Crutches) નો ઉપયોગ કરવાથી થાપાના સાંધા પર વજન આવતું નથી અને હીલિંગમાં મદદ મળે છે.
(B) ફિઝીયોથેરાપી (Physiotherapy)
ફિઝીયોથેરાપી AVN મટાડી શકતી નથી, પરંતુ તે સ્નાયુઓને મજબૂત રાખવા, સાંધાની જડતા અટકાવવા અને ઓપરેશન પછીની રિકવરી માટે અત્યંત મહત્વપૂર્ણ છે.
મહત્વની કસરતો:
રેન્જ ઓફ મોશન કસરતો: સાંધાને જકડાઈ જતો અટકાવવા માટે પગને વાળવાની અને સીધો કરવાની કસરતો.
સ્ટ્રેન્થનિંગ એક્સરસાઇઝ (Strengthening): થાપાના સ્નાયુઓ (Gluteus muscles) અને જાંઘના સ્નાયુઓ (Quadriceps) ને મજબૂત કરવા.
Straight Leg Raise (SLR): ચત્તા સૂઈને સીધો પગ ઊંચો કરવો.
Abduction: પડખે સૂઈને પગ ઉપર કરવો.
Bridging: કમર ઊંચી કરવી.
ગેટ ટ્રેનિંગ (Gait Training): ચાલવાની સાચી રીત શીખવવી જેથી સાંધા પર ઓછું વજન આવે.
નોંધ: ફિઝીયોથેરાપી હંમેશા નિષ્ણાતની સલાહ મુજબ જ કરવી. દુખાવો વધે તેવી કસરતો ટાળવી.
(C) સર્જિકલ સારવાર (Surgery)
જ્યારે દવાઓ કે કસરતથી ફેર ન પડે અને રોગ આગળ વધતો હોય, ત્યારે સર્જરી જરૂરી બને છે.
૧. કોર ડીકમ્પ્રેશન (Core Decompression): આ સર્જરી શરૂઆતના સ્ટેજ (સ્ટેજ ૧ અને ૨) માં કરવામાં આવે છે. તેમાં સર્જન હાડકાની અંદર એક કે વધુ નાના કાણાં પાડે છે.
ફાયદો: હાડકાની અંદરનું દબાણ ઘટે છે અને લોહીનો નવો પ્રવાહ શરૂ થવાની શક્યતા વધે છે. ઘણીવાર સ્ટેમ સેલ (Stem Cells) પણ આ કાણામાં મૂકવામાં આવે છે.
૨. બોન ગ્રાફ્ટિંગ (Bone Grafting): શરીરના બીજા ભાગમાંથી તંદુરસ્ત હાડકું લઈને તેને થાપાના ખરાબ થયેલા ભાગમાં મૂકવામાં આવે છે.
૩. ઓસ્ટિઓટોમી (Osteotomy): હાડકાને કાપીને તેની દિશા બદલવામાં આવે છે, જેથી વજન ખરાબ થયેલા ભાગને બદલે સારા ભાગ પર આવે.
૪. ટોટલ હિપ રિપ્લેસમેન્ટ (Total Hip Replacement - THR): જ્યારે AVN છેલ્લા સ્ટેજ (સ્ટેજ ૩ અથવા ૪) માં હોય અને હાડકું દબાઈ ગયું હોય, ત્યારે આ ઓપરેશન કરવામાં આવે છે.
આમાં કુદરતી સાંધાને કાઢીને તેની જગ્યાએ કૃત્રિમ સાંધો (Artificial Joint) બેસાડવામાં આવે છે.
આ ઓપરેશન ખૂબ જ સફળ છે અને દર્દી ફરીથી દર્દ વગર ચાલી શકે છે.
૭. શું AVN ને અટકાવી શકાય? (Prevention)
જોકે ઈજા કે જીનેટિક કારણોને અટકાવવા મુશ્કેલ છે, પરંતુ જીવનશૈલીમાં ફેરફાર કરીને AVN નું જોખમ ઘટાડી શકાય છે:
દારૂનું સેવન ટાળો: આલ્કોહોલ AVN નું એક મુખ્ય કારણ છે, તેથી તેને બંધ કરવું હિતાવહ છે.
સ્ટીરોઈડનો વિવેકપૂર્ણ ઉપયોગ: ડોક્ટરની સલાહ વગર ક્યારેય સ્ટીરોઈડ ન લેવા. જો લેવા જરૂરી હોય, તો ઓછા ડોઝમાં અને ટૂંકા સમય માટે લેવા.
કોલેસ્ટ્રોલ પર નિયંત્રણ: ખોરાકમાં ચરબીનું પ્રમાણ ઓછું રાખો જેથી લોહીની નળીઓ બ્લોક ન થાય.
ધુમ્રપાન છોડવું: સ્મોકિંગ લોહીની નળીઓને સાંકડી કરે છે, તેથી તેને છોડવાથી બ્લડ સર્ક્યુલેશન સુધરે છે.
૮. નિષ્કર્ષ (Conclusion)
હિપમાં એવસ્ક્યુલર નેક્રોસિસ (AVN) એ એક જટિલ સમસ્યા છે, પરંતુ જો તેનું વહેલું નિદાન થાય (MRI દ્વારા), તો 'કોર ડીકમ્પ્રેશન' જેવી નાની સર્જરીથી સાંધાને બચાવી શકાય છે. જો સાંધો ખરાબ થઈ ગયો હોય, તો 'હિપ રિપ્લેસમેન્ટ' ઓપરેશન દ્વારા દર્દી ફરીથી સામાન્ય જીવન જીવી શકે છે.
જો તમને થાપામાં સતત દુખાવો રહેતો હોય, ખાસ કરીને કોવિડ પછી અથવા સ્ટીરોઈડ લીધા પછી, તો તરત જ ઓર્થોપેડિક સર્જનનો સંપર્ક કરવો જોઈએ.
ટિપ્પણીઓ નથી:
ટિપ્પણી પોસ્ટ કરો