હૃદય અને તેનું રુધિરાભિસરણ તંત્ર
 |
| હૃદય |
હૃદય એ માનવ શરીરના રુધિરાભિસરણ તંત્ર (Cardiovascular System)નું કેન્દ્રબિંદુ છે. આ તંત્રમાં હૃદય, રુધિરવાહિનીઓ (રક્તવાહિનીઓ) અને રુધિરનો સમાવેશ થાય છે. આ આખું તંત્ર શરીરના દરેક કોષ સુધી ઓક્સિજન, પોષક તત્વો અને હોર્મોન્સ પહોંચાડે છે અને તેમાંથી કાર્બન ડાયોક્સાઈડ તથા અન્ય નકામા પદાર્થોને દૂર કરે છે. આ પ્રક્રિયા સતત અને સુચારુ રીતે ચાલતી રહે છે.
હૃદયના મુખ્ય ભાગો અને તેનું કાર્ય
હૃદયની રચનાને વધુ ઊંડાણપૂર્વક સમજીએ:
કર્ણકો (Atria):
જમણું કર્ણક (Right Atrium): આ ભાગ શરીરના ઉપલા અને નીચલા ભાગમાંથી ઓક્સિજન વગરનું (કાર્બન ડાયોક્સાઈડયુક્ત) લોહી બે મોટી નસો, ઉર્ધ્વ મહાશિરા (Superior Vena Cava) અને અધ: મહાશિરા (Inferior Vena Cava) દ્વારા મેળવે છે.
ડાબું કર્ણક (Left Atrium): આ ભાગ ફેફસાંમાંથી ચાર ફુપ્ફુસીય શિરાઓ (Pulmonary Veins) દ્વારા ઓક્સિજનયુક્ત શુદ્ધ લોહી મેળવે છે.
ક્ષેપકો (Ventricles):
જમણું ક્ષેપક (Right Ventricle): આ ખંડ જમણા કર્ણકમાંથી ઓક્સિજન વગરનું લોહી મેળવે છે અને તેને ફુપ્ફુસીય ધમની (Pulmonary Artery) દ્વારા ફેફસાંમાં મોકલે છે. ફેફસાંમાં લોહી શુદ્ધ થાય છે (કાર્બન ડાયોક્સાઇડ બહાર નીકળે છે અને ઓક્સિજન ઉમેરાય છે).
ડાબું ક્ષેપક (Left Ventricle): હૃદયનો આ સૌથી શક્તિશાળી ખંડ છે. તે ડાબા કર્ણકમાંથી ઓક્સિજનયુક્ત લોહી મેળવે છે અને તેને શરીરની સૌથી મોટી ધમની, મહાધમની (Aorta) દ્વારા શરીરના તમામ ભાગોમાં પંપ કરે છે. ડાબા ક્ષેપકની દીવાલ અન્ય ખંડો કરતાં વધુ જાડી હોય છે, કારણ કે તેને આખા શરીરમાં લોહી પહોંચાડવા માટે વધુ દબાણની જરૂર પડે છે.
હૃદયના વાલ્વ (Heart Valves):
ત્રિદલ વાલ્વ (Tricuspid Valve): જમણા કર્ણક અને જમણા ક્ષેપક વચ્ચે આવેલો છે.
દ્વિદલ વાલ્વ (Bicuspid/Mitral Valve): ડાબા કર્ણક અને ડાબા ક્ષેપક વચ્ચે આવેલો છે.
ફુપ્ફુસીય વાલ્વ (Pulmonary Valve): જમણા ક્ષેપક અને ફુપ્ફુસીય ધમનીના જોડાણ પર આવેલો છે.
મહાધમનીય વાલ્વ (Aortic Valve): ડાબા ક્ષેપક અને મહાધમનીના જોડાણ પર આવેલો છે.
આ વાલ્વ લોહીને માત્ર એક જ દિશામાં વહેવા દે છે અને પાછું વહેતું અટકાવે છે. વાલ્વ બંધ થાય ત્યારે જે અવાજ ઉત્પન્ન થાય છે તેને આપણે "લબ-ડબ" (Lub-Dub) ના ધબકારા તરીકે સાંભળીએ છીએ.
હૃદય રોગના મુખ્ય પ્રકારો અને તેના જોખમી પરિબળો
આપણા શરીરમાં હૃદયનું કાર્ય કેટલું મહત્ત્વપૂર્ણ છે તે જોતાં, તેને સ્વસ્થ રાખવું અનિવાર્ય છે. હૃદયને અસર કરતા કેટલાક મુખ્ય રોગો નીચે મુજબ છે:
હૃદયરોગનો હુમલો (Heart Attack): હૃદયના સ્નાયુઓને લોહી પહોંચાડતી ધમનીઓમાં અવરોધ આવે ત્યારે આ સ્થિતિ સર્જાય છે.
હૃદયની નિષ્ફળતા (Heart Failure): હૃદય લોહીને અસરકારક રીતે પંપ કરી શકતું નથી.
હૃદયની અનિયમિત ધબકારા (Arrhythmia): હૃદયના ધબકારાની લય અનિયમિત થઈ જાય છે.
કોરોનરી આર્ટરી રોગ (Coronary Artery Disease): ધમનીઓમાં પ્લાક (ચરબી, કોલેસ્ટ્રોલ) જામી જવાથી રક્તપ્રવાહમાં ઘટાડો થાય છે.
આ રોગો માટેના મુખ્ય જોખમી પરિબળોમાં અતિશય તણાવ, હાઈ બ્લડ પ્રેશર, ઉચ્ચ કોલેસ્ટ્રોલ, ડાયાબિટીસ, સ્થૂળતા (Obesity), ધૂમ્રપાન, દારૂનું સેવન અને બેઠાડુ જીવનશૈલીનો સમાવેશ થાય છે.
હૃદયના સ્વાસ્થ્ય માટેના ઉપચાર અને નિવારણ
હૃદય રોગથી બચવા અને હૃદયને સ્વસ્થ રાખવા માટે નીચેના ઉપચાર અને નિવારણના પગલાં લઈ શકાય છે:
જીવનશૈલીમાં સુધારો: નિયમિત કસરત, સ્વસ્થ આહાર અને પૂરતી ઊંઘ.
તબીબી દેખરેખ: બ્લડ પ્રેશર, કોલેસ્ટ્રોલ અને બ્લડ સુગરને નિયંત્રિત કરવા માટે ડૉક્ટરની સલાહ મુજબ નિયમિત દવાઓ લેવી.
નિયમિત તપાસ: જોખમી પરિબળો ધરાવતા લોકોએ નિયમિત સમયાંતરે હૃદયની તપાસ કરાવવી જોઈએ.
આમ, હૃદય આપણા શરીરનું એક અદ્ભુત અને અતિમહત્ત્વનું અંગ છે, જેની સંભાળ રાખવી આપણા જીવનની ગુણવત્તા માટે નિર્ણાયક છે.
